SIĞIR VE KOYUNLARDA ATIKLARA NEDEN OLAN BAKTERİYEL ETKENLER

SIĞIR VE KOYUNLARDA ATIKLARA NEDEN OLAN BAKTERİYEL ETKENLER

Ülkemiz sığır ve koyun sayısı açısından dünyadaki sayılı ülkeler arasında yer almaktadır. Buna karşın koyun ve sığırlarda hastalık nedeniyle ölen hayvanların yanı sıra, yavru atıkları ile de her yıl büyük kayıplar meydana gelmektedir. Sığır ve koyunlardaki bu yavru atıkları polifaktöriyel bir etiyolojiye sahiptir. Bu etkenler noninfeksiyöz ve infeksiyöz nedenler olarak bölümlendirilebilir. 

           

Tablo 1. Sığır ve koyunlarda atıklara yol açan noninfeksiyöz ve infeksiyöz nedenler.

Noninfeksiyöz nedenler	İnfeksiyöz nedenler
Mineral ve vitamin yetmezliği	Bakteriler
Hormonal bozukluklar	Virüsler
Bakım ve besleme hataları	Mantarlar
Genetik faktörler	Parazitler
Alerjiler
Anomaliler ve uterus tümörleri

Tablo 2. Sığır ve koyunlarda atıklara yol açan infeksiyonlar.

	Sığır	Koyun
Bakteriler	Brusellosis Campylobacteriosis Leptospirosis Salmonellosis Listeriosis Chlamydiosis	Brusellosis Campylobacteriosis Leptospirosis Salmonellosis Listeriosis Chlamydiosis
Virüsler	BVD IBR PI 3 Akabane	Mavi dil, Border disease, Rift Walley Fever, Wesselsborn disease
Parazitler	Toxoplasma  gondiii     Tritrichomonas foetus	Toxoplasma gondii
Mantarlar	Aspergillosis, Mucor infeksiyonları Absidiosis, Rhizopus infeksiyonları

 Türkiye’de ise  sığır ve koyun atıklarından en çok izole edilen mikroorganizmalar Brucella spp., Campylobacter spp., Chlamydia spp. ve Salmonella spp.’dir (17). Tüm bunlara ek olarak bazı araştırmacılar bilinmeyen nedenlere bağlı abortusların önemini de vurgulamaktadır (2, 6). Örneğin Kanada’da yapılan bir çalışmada  (25),  227 abort olayının % 67’sinin etkeni bulunamamıştır.

 BRUCELLA İNFEKSİYONLARI

Brucellosis, evcil hayvanlarda Brucella cinsine bağlı türler tarafından oluşturulan nekrotik yangısal reaksiyonlarla karakterize; özellikle testis, meme, uterus gibi genital organlara yerleşerek aborta ve infertiliteye neden olan kronik, zoonotik bir infeksiyondur (2, 21, 27).

 ETİYOLOJİ

Brucella türleri,  0.5-0.7 µm eninde ve 0.6-1.5 µm  boyunda, çok defa ikişer ikişer uç uca durma özellikleri nedeniyle diplokoklara benzeyen, genellikle kokobasil tarzındaki Gram negatif çomakçıklardır İlk izolasyonlarında üretilmeleri güçtür.

 EPİZOOTİYOLOJİ

 Brucella türleri, oldukça geniş bir hayvan kitlesi için patojendirler. Deniz memelilerinden foklarda bile izole edilmişlerdir (16, 26). Brucella’lar hücre içine yerleşen bakteriler olup, hayvan plasentası, fetal sıvılar ve erkeklerin testislerine yerleşme eğilimi gösterirler (29).

Brucellosis hastalığının en önemli yönü abortuslar olup, bunlar yüzünden işletmelerin yetiştirme ve damızlık yenileme programları bozulur,  iki buzağılama arası uzar, süt üretimi düşer, yavru atan ineklerde retentio secundinarum, metritis ve infertilite gibi komplikasyonlar çoğalır (3). İnfeksiyon, özellikle Güney Avrupa, Kuzey Afrika ve Ortadoğu’da yaygındır (2). İngiltere’de 1993’ten beri resmen eradike edilmiştir. Yine Kuzey Avupa, Kuzey Amerika, Avustralya ve Yeni Zellenda da Brusellosis yönünden ari kabul edilmektedir (1). Brusellosis, yurdumuzda da yavru atımlarına neden olan infeksiyöz etkenler arasında ilk sırada yer almaktadır. Özellikle koyun Brucellosis’i neredeyse tüm yurtta görülür (2, 11).

Bulaşma; sindirim, solunum, çiftleşme, deri ve konjunktiva yoluyla olur (19, 20, 22, 29).

PATOGENESİS

Vücuda girdiği yerde üreyen Brucella etkenleri lenf kanallarını izleyerek bölgesel lenf yumrularına giderler ve yerleşirler. Buralarda duktus yolu ile kana karışarak bakteriyemi meydana getirirler ve organlara yayılırlar.  Yerleşmeye eğilimli oldukları organlar; gebe uterus, lenf bezleri, karaciğer, dalak, kemik iliği ve diğer retikulo endoteliyal sistemdir. Brucella etkenleri bu organlarda sonradan apseleşebilen nodüller yaparlar. Gebe hayvanların uterusunu işgal eden mikroplar fetusa ait korionik villi epitellerinde ürer ve buradan korion ve uterus mukozası arasına yayılırlar. Villilerde oluşan yağ dejenerasyonu ve otoliz sonucu meydana gelen fibrinopurulent eksudat, fötal ve maternal zarlar arasındaki bağlantının gevşemesine, fetus membranının ayrılmasına ve yavrunun atılmasına neden olur (2, 14, 17, 21). Mikroplar yavru ana karnındayken onun kan dolaşımına geçmek suretiyle yavrunun vücuduna girerler ve fetusun midesinde, ince bağırsakları ile parankimatöz organlarında yangısal reaksiyonlara neden olurlar. İnfeksiyonun gebeliğin son dönemlerinde oluşması halinde fetus doğabilir fakat septisemi veya kontitüsyonel bozukluklar sonucu yaşayamaz (2, 17). Meme ve meme lenf yumrularında lokalize olan ve burada üreyen mikroplar kan yolu ile tekrar uterusu ve yavruyu infekte edebilir. Böylece Brucella etkenleri dışarıdan yeniden alınmamasına rağmen, sürüde tekrarlanan abortuslara rastlanabilir (9, 14, 17).

Etken,  fetus ile uterus arasında üreyen bağ dokunun meydana getirdiği kuvvetli bir bağ ile plasenta retensiyonuna neden olur ya da bu riski arttırabilir. Yine, meme ve meme lenf bezlerine yerleştiğinde ise süt veriminde % 20’ye yakın düşüşlere neden olur. Erkek hayvanlarda Brucellosis’e bağlı olarak orşitis, epididimitis ve seminal vezikülitis sonucu kısırlık meydana gelir (11).

Ayrıca bir çok hayvanın fetus zarlarında Brucella spp. için bir gelişme faktörü olan eritrol yapısında bir madde izole edilmiş olup, gebe hayvanların Brucella spp’ne duyarlılığı  bu şekilde açıklanmıştır. İnsan plasentasında eritrol olmadığından insanlarda Brucellosis’e bağlı abort olayları görülmez (5).

 LABORATUAR TANISI

Etkenler akut dönemde kanda aranmalıdır. Bu amaçla kemik iliği de muayene edilebilir. Herhangi bir lokalizasyon oluşmuşsa o bölgedeki irin ya da  punksiyon ile alınan sıvı  teşhis amacıyla incelenebilir (5). Bunun dışında abortus vakalarında mümkünse bütün fetus laboratuara gönderilmelidir. Mümkün değilse fetusa ait mide içeriği, fötal lezyonlar,  uterus parçaları, kolostrum, serum örnekleri, erkeklerin epididimis ve testis örnekleri ile semen de gönderilebilir (29).

Aşılama faaliyetlerinde ülkemizde hala Brucella S-19 suşu ile hazırlanan aşılar kullanılmaktadır. Amerika’da ise son zamanlarda B. abortus RB51 aşısı geliştirilmiştir.  B. abortus biyotip 1’in Rough kültüründen elde edilen RB51 suşundan yapılan bu aşı,  S-19 suşu ile hazırlanan aşılardaki bir takım dezavantajları ortadan kaldırmaktadır. Şöyle ki, S-19 suşu ile hazırlanmış aşılarla  yapılan aşılamalarda abortlar görülebilmekte ve aşının serolojik yanıtı sığırlarda değişiklik göstermektedir. RB51 aşısında bu dezavantajlar büyük ölçüde ortadan kalktığı gibi, özellikle geyik gibi yabani hayvanların bağışık kılınmasında kullanılmak amacıyla oral olarak da aşılamalar gerçekleştirilebilmektedir.  RB51 aşısı ile yapılan aşılamanın virulent B. abortus, B. melitensis ve B. ovis’e karşı tam bir koruma sağladığı bildirilmiştir. Aşının en önemli özelliklerinden birisi ise hücresel immun yanıtı uyararak koruma sağladığından Brucellosis’in serolojik teşhisinde rutin olarak  kullanılan tarama testlerini etkileyecek antikorlar oluşturmamasıdır. Aşı şu anda Amerika Birleşik Devletleri’nin bazı eyaletlerinde ve özellikle milli parklardaki bizonların aşılanmasında kullanılmaktadır. Avrupa Birliği içinde bu aşı lisans almadığından henüz yaygın olarak kullanılmamaktadır. Aşının serolojik yanıt vermemesi ve klasik Brucellosis tedavisinde kullanılan bazı antibiyotiklere dirençli olması, aşı uygulayıcılarına olası bir bulaşmada dezavantaj teşkil etmektedir (1).

CAMPYLOBACTER İNFEKSİYONLARI

Campylobacteriosis, sığır ve koyunlarda gebelik oranının düşmesi, yavru atımı ve kısırlık ile karakterize olan bulaşıcı ve zoonotik bir hastalık olup, büyük ekonomik zararlara neden olmaktadır. Hastalık tüm dünyada ve ülkemizde oldukça yaygındır (1, 12, 18).

ETİYOLOJİ

Sığır ve koyunlarda atıklara neden olan Campylobacter türleri C. fetus ( C. fetus subsp. veneralis ve C. fetus subsp. fetus), C. jejuni ve C. coli’dir (2, 6, 8, 21).

Campylobacter türleri ince, kıvrık, Gram negatif, hareketli çomakçıklardır.  Bazen spiral, martı kanadı ya da “S” şeklinde görülebilirler.

C. fetus subsp. fetus’un mikroskobik görüntüsü (Gram Boyama, x1000).

 EPİZOOTİYOLOJİ

Campylobacter spp. dünyanın her yerinde yaygın olarak görülürler.  Çoğu hayvan türünün ağız mukozası, genital sistemi ve  bağırsaklarında doğal olarak bulunurlar (29).

İnfeksiyonda bulaşma çiftleşme, temas, infekte sperma ve oral yol ile olmaktadır. C. fetus subs. veneralis’in bulaşmasında en önemli kaynaklardan birisi infekte ve portör boğalardır. Boğalar infeksiyonu geçirse bile büyük oranı 5-10 ay süreyle etkeni taşırlar (29). Etken insanlara ise hayvan dışkısı ile kontamine et, süt gibi gıdaların yenilmesi ile geçer.

 PATOGENESİS

Etkenler gebe uterusa yerleşerek plasentada yangıya neden olurlar. İnfeksiyon sonucu fetus ölür ve bu şekilde dışarıya atılır (29). Sığırlarda abortusa, etkenin ısıya dayanıklı endotoksinine karşı gelişen alerjik yanıtın ya da yangısal plasentitisin neden olduğu sanılmaktadır. Ancak özellikle C.  fetus subsp. fetus’a bağlı hastalıklarda abort oranının düşük olduğu, genellikle hastalığın infertilite ile sonuçlandığı bildirilmiştir (21). C. jejuni ise E. coli’ye benzer şekilde enterit oluşturmaktadır. Campylobacter infeksiyonlarında atık genellikle 4-6. aylar arasında oluşur ve atık sonrası retensiyona pek rastlanmaz (29).

 LABORATUAR TANISI

            Erkek veya dişi hayvana ait kotiledon, prepusyal sıvı, semen, vajinal akıntı ve fetusa ait mide sıvısı ile  karaciğer, dalak;  ishallerde ise dışkı örneği laboratuar tanısı için incelemeye alınabilir (29).

 LİSTERİA İNFEKSİYONLARI

Listeriosis, sığır ve koyunlarda meningoensefalitis, abortus ve septisemi ile karakterize zoonoz bir hastalıktır (2, 8).

 ETİYOJİ 

Sığır ve koyunlarda atıklara neden olan Listeria türleri  L. monocytogenes ve L. İvanovi’dir (28). Listeria spp. orta büyüklükte, Gram pozitif, sporsuz,  kapsülsüz, 0.4-0.5 µm. eninde, 0.5-2.0 µm. çapında çomakçıklardır (29).

 EPİZOOTİYOLOJİ

            Listeria türlerine toprak, bitki, çürümüş sebze ve özellikle silajda (pH: 5.5 üzeri) fazla miktarda rastlanır. Ayrıca asemptomatik olarak insan ve hayvan dışkısında da bulunabilirler. Üreme ısı dereceleri 3-45°C arası olup,  pH: 5.9-9.6 arasında ürerler. Demir düzeyinin yüksek olması ve bakterinin bunu tercih etmesinden ötürü silajlarda yüksek miktarda bulunabilirler (29).  Yine sağlıklı hayvanların burun akıntılarında ve genital sekresyonlarında da bulunurlar (2).

            PATOGENESİS

            İnfeksiyonda rol oynayan   bakteriler kolayca hücre içine girebilme ve çoğalma yeteneğine sahiptirler. Özellikle bağırsak epitel hücrelerine penetre olarak, oradan karaciğer ve dalaktaki makrofajlar içersine “listerolysin  O” adlı bir hemolizin ile girerek yerleşirler.  Ayrıca bakteri, üremek için yüksek konsantrasyonda demire ihtiyaç duyar. Silajlarda demirin yüksek olması ve bunun yenmesi sonucu kandaki demir düzeyini yükseltmesinden ötürü koyun ve sığırlar bu hastalığa predispozedir (29). İnfekte hayvanlar septisemi sonucu yavru atar. Abortlar gebeliğin herhangi bir anında olabileceği gibi, sıklıkla gebeliğin son aylarında meydana gelir (14, 15, 21).

LABORATUAR TANISI

Septisemik formda kan, karaciğer, böbrek ve dalaktaki lezyonlardan   materyal alınır. Sinirsel formda ise, beyin omurilik sıvısı, beyin kökü ve medulla oblangatanın birkaç bölgesinden doku örneği alınabilir. Abortusla seyreden formada ise kotiledonlar, fetal abomasal içerik ve uterus sıvısı tanı amacıyla incelenebilir (29).

SALMONELLA İNFEKSİYONLARI

                             

Salmonellosis, çeşitli Salmonella spp. tarafından sığır ve koyunlarda bağırsak kanalı infeksiyonları ve kimi özel infeksiyonlarla birlikte,   yavru atımı ve metritis ile karakterize büyük ekonomik kayıplara yol açan zoonotik bir hastalıktır (9, 17, 21, 27). Hastalık tüm dünyada ve ülkemizde yaygındır (2).

 ETİYOLOJİ

Sığırlarda S. abortus bovis ve S. dublin, koyunlarda ise S. abortus ovis atıklara neden olmaktadır (2, 8).

Salmonella türleri yaklaşık olarak 2.0-5.0 µm boyunda, 0.7-1.5 µm eninde çomakcık şeklinde, peritrik kirpikleri sayesinde hareketli (S. gallinarum ve S. pullorum hariç), sporsuz, kapsülsüz, Gram negatif bakterilerdir. Pek çok besi yerinde kolayca ürerler. Aerob ve fakültatif anerobturlar. 37°C’de iyi ürerlerse de üreme ısıları oldukça geniştir (10-42°C arası). Bunun, özellikle besin zehirlenmesi yapan Salmonella spp.’nin oda ısısında da üreyebilmeleri açısından önemi vardır.

EPİZOOTİYOLOJİ

Salmonella’lar, sıcak ve soğuk kanlıların bağırsaklarında bulunurlar. İnfekte hayvanlar subklinik olgularda etkeni çevreye bulaştırırlar. Bununla birlikte Salmonella’lar nemli toprak, su, dışkı partikülleri, özellikle kan ve kemik içeren hayvan yemleri ve balık yemlerinde uzun süre canlı kalabilirler (29).

PATOGENESİS      

İntrasellüler olan Salmonella’lar ince bağırsakların mukoz membranlarına penetre olurlar. Lenflerin invazyonu ile bakteriyel peyer plaklarına, oradan  mezenterik lenf nodüllerine ve sonuçta sistemik kan dolaşımına katılarak bütün organlara taşınırlar.  Lenf nodülleri, dalak, karaciğer ve plasentada kolonize olurlar. Vücut sıvılarında çoğalan etkenler kapillarların fötal sirkulasyonu ya da aktif fagositozis ile koriyonik epitellere penetre olur, oradan da fötal septisemi, nekroz, hemoraji ve fetusun infekte olması sonucu abortus ya da ölü doğuma neden olurlar (15, 17, 21). İnfeksiyonda abortus ya da ölü doğum oranı % 60 kadardır. Atık yavrunun plasental, fötal dokularında ödem ve hemoraji, dalak ve karaciğerinde ise nekroz odaklarına rastlanır (8, 21).

LABORATUAR TANISI

Tanı için laboratuara atık fetus, dışkı ve kan  gönderilir (2).

 LEPTOSPİRA İNFEKSİYONLARI

Leptospirosis, evcil hayvanlarda sarılık, anemi, hemoglabinüri, septisemi, organ ve dokuda peteşiyal kanamalar, abortus, mastitis ve ölüme yol açan zoonoz karakterde bir hastalıktır (2, 8, 27).

 ETİYOLOJİ

Sığır ve koyunlarda Leptospira interrogans serovar hardjo, L. interrogans serovar pomona, abortus olgularına neden olmaktadır (9, 10, 19).

 Sık spiralli, bir veya iki uçları çember şeklinde kıvrık ve bu halleri ile bir elbise askısı, çengel ya da soru işareti görünümünde; çok hareketli ve hareket ettikçe çeşitli şekiller alan (C, O, S harfleri, soru işareti, tenis raketi vs) mikroorganizmalardır. Elektron mikroskobuyla bakıldığında vücutlarında 20 kadar spiral bulunduğu, karanlık saha mikroskobuyla bakıldığında bu kıvrımların parlak tanecikler şeklinde görüldüğü ve bakteriye bir tespih yada inci tanesi görünümü verdiği saptanır (1).

 Leptospira spp’ nin karanlık saha mikroskobundaki görüntüsü.

4. 5. 2. EPİZOOTİYOLOJİ

            Leptospira’lar dünyanın her yerinde bulunurlar. Özellikle bataklıklarda ya da  sulu, sıcak, ve alkali topraklarda, durgun sular ve havuzlarda yaşarlar. Genellikle  hayvan infeksiyonlarına neden olurlarsa da insanlara da rastlantısal olarak geçerler (5).

PATOGENESİS

Özel toksinleri yoktur (29). Vücuda giren Leptospira’lar 4-6 gün içinde kanda çok fazla üreyerek, septisemi meydana getirir ve bütün vücuda yayılarak özellikle böbrek ve üreme organlarına yerleşirler. Bu organlarda yangısal reaksiyonlara neden olurlar. İleri gebe hayvanlar infeksiyon nedeni ile yavru atarlar. Etkenler plasenta aracılığıyla yavruya geçebilmektedir (27). Abortuslar gebeliğin 4. ayından sonra görülmekle beraber, sıklıkla gebeliğin son üç ayında oluşur (27).

Son yıllarda İrlanda’da yapılan bir araştırma Leptospira spp. ile infekte ineklerin buzağılarının infekte olmayanlara göre 6-10 kg arasında daha hafif doğduklarını  ortaya çıkarmıştır (1).

 LABORATUAR TANISI

 Hemokültür için laboratuvara hastalığın ilk beş günü içinde alınan antikoagulanlı kan yada santrifüjden sonra elde edilen plazma gönderilir. Ölü hayvanların karaciğer ve böbrekleri de inceleme amaçlı gönderilebilir (5).

 KLAMİDİA İNFEKSİYONLARI

Klamidiosis, plasentitis ve abortuslarla karakterize, koyunlarda enzootik, sığırlarda epizootik seyirli bulaşıcı zoonotik bir infeksiyondur (4, 13, 24).

 ETİYOLOJİ

Sığır ve koyunlarda abortusa neden olan etken Chlamydia pisittaci’dir (2). Ancak 2000 yılında Amerika Birleşik Devletleri’nde bir aborte sığır fetusundan C. pisittaci benzeri yeni bir klamidial familya, abortus etkeni olarak izole edilmiştir (1).

Bu mikroorganizmalar zorunlu hücre içi parazitleri olup 0.2-1.5 µm çapında ve hücre içinde gösterdikleri gelişme dönemlerine göre değişik şekiller gösteren mikroorganizmalardır.

Klamidia’ları; bakteriler gibi hem RNA hem de DNA içermeleri, ikiye bölünerek çoğalmaları, muramik asitli hücre çeperleri bulundurmaları, ribozomlarının olması, sınırlı da olsa enzimatik faaliyet gösterebilmeleri, antibiyotiklere duyarlı olmaları gibi özellikler virüslerden ayırmış ve onların zorunlu hücre içi paraziti halinde taksonomideki yerlerini almalarını sağlamıştır  (29).

EPİZOOTİYOLOJİ

Doğada klamidial etkenlere sıklıkla rastlanır. Bunların bir kısmı apatojen olup, bir kısmı ise insanlarda göz, ürogenital sistem ve solunum yolu infeksiyonları; kuşlarda solunum yolu ve genel infeksiyonlar; bazı memelilerde ise solunum yolu, plasenta, eklem ve bağırsak infeksiyonları  yaparlar (5).

PATOGENESİS

 Koyunlarda plasentaya lokalize olmak suretiyle abortuslara neden olurlar (2). Özellikle embriyo zarlarında birikir ve kotiledonlarda çoğalarak patolojik lezyonlar meydana getirirler. Bu lezyonlar fetusun ana hayvandan gıda maddesi teminini önler ve ölümüne neden olarak abortus oluşturur (7).   Klamidia’lar zorunlu hücre içi paraziti olduklarından yaşamlarını adapte oldukları canlılarda geçirirler. Bu mikroorganizmalarla birlikte yaşadıkları canlı arasında bazen yaşam boyu süren ve latent infeksiyon esasına bağlı bir denge bulunur. İnfekte canlılarda Klamidia’ların çeşitli antijenlerine karşı antikor oluşursa da bunların koruyucu etkisi yoktur ve Klamidia’lar bu antikorlu ortamdan etkilenmeden yaşamlarını sürdürürler. Ölü ya da canlı aşılar canlıyı Klamidia’ların toksik etkisine karşı korursa da infeksiyonu engellemez  (5).

LABORATUAR TANISI

            Abortlarda direk mikroskopik tanı için korion ya da kotiledenolardan boyama yapılarak inceleme yapılabilir. Plasenta kullanılamaz durumda ise boyamalar abortusu takiben 1-2 gün içinde vaginal sıvaplardan da yapılabilir. İzolasyonu virüs izolasyonu gibidir.